ANTIČKA filosofija
Njoj prethode, nakon Moha, Homer (oko 750-650 pne) sa svojim čuvenim epovima ,,Ilijadom" i ,,Odisejom" te Heziod (oko 700 ne) sa svojom ,,Teogonijom", u kojoj opisuje Božansko kreiranje ili pak stvaranje svijeta. Tu je i Solon (640-560 pne), mudri vladar i pjesnik Atine, Platonov predak, zatim istoričari Herodot (484-424 pne) i Tukidid (psihološki istoričar).
Helenizam kao pojam označava u istoriji period miješanja grčke stare kulture s Istokom i traje do Aristotela, a u vezi je i s osvajanjima Aleksandra Velikog. Zatim počinje helenističko-rimsko razdoblje, pad umjetnosti i jačanje vladavine prava te osvajanje Evrope u tom smislu.
Prema predmetnom kriteriju prve filosofe možemo posmatrati kao: fizičare (kosmološko razdoblje) i etičare (antropološko r.), a prema geografskom kriteriju kao Jonjane (Mala Azija) i Italci (južna oblast današnje Italije).
Neophodno je barem imenovati i mudraca-filosofa Feničanina (kasnija Kartaga, Sjeverna Afrika, Tunis) Moha iz, 1200 pne, kao i njegove sljedbenike, s kojima ide i sam Pitagora. No, krenimo sad uobičajeno kroz nama poznatu i klasifikovanu istoriju antičke ili tzv. Zapadne filosofije. Grci ili Stari Jelini (Heleni) s područja Male Azije (Ionia) su na samom izvorištu:
1 Kosmološko razdoblje:
. Miletska škola: prvi filosof Anaksimandar (800. pne) prije Homera /apeiron /pisao na samom raskolu svijeta mitosa ka logosu, Tales (624-547 pne) / voda kao suština bez forme, Anaksimen (mala Azija) / vazduh
. Pitagorejci: Pitagora (580-500 pne), Hipasus, Filolaj obznanio učenje, Arhita – muzički teoretičar / etika dužnosti, preegzistencija i seoba duše (pseudopitagorejci) / Pitagorini učitelji: Hermodamant (Kreofil) i Ferikid. / Ovo je ujedno i vrijeme pojave budizma na Istoku sa Sidartom Gotamom;
. Heraklit (535-475 pne) / vatra kao logos i viši princip (werden), pravednost i nepravednost, narod nerazborit i glupav, vrijeme je mater.suštine
. Elejska škola (ima biće, nebiće ne, nepokretni pokretač - Jedno): Ksenofan kritika narodne relig, poetični Parmenid (444 pne) i jedan bog, Zenon i viša svijest kao nebesko načelo (490-430 pne) logički paradoksi, Melisus (j. Italija) – razumska spoznaja, kritika Homera, Bog je jedan i nikad nastao i vječan, iluzornost čula
. Posrednici: Anaksagora (500-428 pne) Um uzrok svijeta, 1.jeretik (Sunce kamen, Mjesec zemlja), homeomerije prasupstanca (rastavljanje i sastavljanje, djelovi imaju istu prirodu kao cjelina i po Aristotelu), jedini trezven od presokratovaca po Aristotelu; Empedoklo (490-430 pne) tvorac retorske vještine, 4 mat.elementa
. Atomizam: Leukip, Demokrit (460-370 pne) – atom najmanja čestica, spokojnost duše najpoželjnija, princip jednog (ein)
2 Antropološko razdoblje:
. Sofisti: Protagora (481-420 pne) ateist, prvi koji je naplaćivao časove, Gorgija (estetika i umjetničko oblik. jezika), Hipija, Kritija ili Kratil (Platonov prvi učitelj, heraklitova dijalektika, relativizam i skepsa) - čovjek kao mjera svega, prvi prosvjetitelji, besjednici, retori, pokazuju korisnost filosofije u praksi, pojam privida, Prodikus (pohlepni državnik, rječitost, sinonimika i moralizovanje), Trasimah, Diogen iz Apolonije
. Sokrat (469-399 pne) etika, ironija i majeutika - metode do istine, briga o duši, umjerenost, pravednost, neznanje zlo, viši princip duha, krit.demok.
. Sofokle (490-406pne), Eshil (525-456 pne), Euripid (480-405pne) / tragedije + Aristofanove komedije na Sokrata + Hippocrates (460-380) medicina
. Sokratovci ili polusokratovci (Euklid; Antisten i Diogen iz Sinope kao građanin kosmosa (412-324), oslobađanje od potreba; Aristip (hedonizam) / megarska – dobro; cinička – individualna dovoljnost, budući stoici; kirenska škola – budući epikurejci) Sokratov moral i Parmenidov jedan Bog, Ksenofan (Sokratov prijatelj)
. Platon (427-347 pne) / osnivač akademije, idealist - ideje su stvarnost, početak filosofske nauke, Demijurg oblikuje mat.prema idejama Dobra ili Božanstva, etika, država, politika, razum i um kao različiti, pojam suštine (wesen), kritikuje elejce da postoji biće i nebiće
. Aristotel (384-322 pne) nadimak Stagiranin i peripatetičari (Teofrast, Straton, Eudem, Aristoksen - vrstan muzički teoretičar) tvorac deduktivne logike i etike kao nauke, metafizika, duša bez tijela ne može ništa, pojam svrhe, prelaz od suštine ka pojmu, razum je prapočetak i na njemu zas.logika, u intelektu nema ništa što prije nije u čulima, Andronik sa Rodosa (bibliotekar), stvarnost je od istorodnih jedinica (homoiomerije);
. Kalimah (310-240 pne) kao pjesnik i čuveni knjižničar Aleksandrijske biblioteke; Euklid matematičar (oko 300. pne) u Aleksandriji (osnovao Aleksandar 332. pne); Eratosten (276 -184 pne) matematičar / geograf / astronom i upravnik Aleksandrijske biblioteke; Arhimed u južnoj Italiji (200. pne) - fizika
3 Helenističko-rimsko razdoblje
. Stoicizam, duša tabula rasa: rana stoa: (Zenon, osnivač), Kleant, Hrizip; pozna stoa: (Seneka), Epiktet (rob), Marko Aurelije (car, 121-180 ne), Ciceron – etika, ideal mudraca, sudbina, logika iskaza, logos kao bog, duša svijeta je vatrena (kao kod Heraklita mračnog), sklad sa samim sobom; srednja stoa: Posejdonije: tijelo je smetnja duši, a demon posrednik između Boga i čovjeka
. Epikur (341-270 pne) i epikurejci: Hermah, Metrodor, Polistrat, Fedar (Julius Phaedrus, 30pne - 44ne) – filosofija unutr. zadovoljstva - ueudajmonizam (ne hedonizam), ataraksija kao odsustvo unutrašnjeg nemira, protiv asketizma, apolitičan skriveni život, Lukrecije (Rim) oslanja se na skepticizam
. Skepticizam: Piron iz Elide (360-270) pne, Sekst Empirik (160-210 ne) - kritika stoičke sudbine, relativnost, Timon
. Nova (srednja) akademija - probabilizam: osn. Arcesilaus (316-241 pne), Karnead (213-129 pne) vjerovatnoća ulazi u igru, platonizam – srednja ak.
. Rimska filosofija: Lukrecije (99-55), Ciceron (106-43 pne), Seneka (stoik, 4 pne-65 ne), Lukijan (120-180 ne), Boetie (480-524 ne)
. Judeo-helenistička filosofija: Filon (20 pne-54 ne), početak ranohr. filos. - Mojsije predstavljen kao učitelj bolji od Pitagore, hrišćanstvo kao istočnjačka sekta fil. neobrađeni, sekta Eseni + Gnostici (koji znaju i GNOZA kao dovoljna za spas postaje prijetnja za instituciju crkvu, po misterijama bliski pitagorejcima, danas postoje i na jugu Iraka): Simon Mag (svako ljudsko biće stanište neograničene moći), Baz(Vas)ilid / u Aleksandriji, Markion, Valentin - Jevanđelje Istine, Blandina (mučenica) ... zatim na zoroastrizam i manihejci s Manuom (porijeklo u Iranu, progoni ih prvo Dioklecijan, zatim i islam u Vavilonu), u Sredozemlju bogumili, slični im katari, predhrišćanski krestjani, zadnji im udarac zadaju i pravoslavci
. Eklekticizam (Aleksandrija): Potamon (oko 100 ne), Ciceron + Diogen, Hipon, Idej (V pne), sofistički, stoički i peripatetički elementi
. Neopitagorejstvo (1-2 vijek n.e.) - hermeneutika i mistika, Nikomah iz Arabije, Apolonije iz Tijane (kult), Hermes Trismegistos (Trojedini), egipatski Tot, ulazak u svoje sopstvo, podrška i u sufizmu
. Neoplatonizam, srednji (+ Aristotelova znanja): Plotin (204–270 ne) htio ostvariti Platonovu državu u Rimu, učitelj mu Amonijus Zakas (džakonosac) kojem su se zaklinjali da mu neće učenje spominjati u spisima / misticizam, Plutarh (um, duh, demon, tijelo), trojstvo (Jedno, Nous-Duh, Duša), utiče na Konstantina; učenici: Anatoli, Porfirije, Jamblih (Sirijac, sirijska škola - egipatske misterije, priče o Pitagori, muzika), Proklo (o muzici, misticizam+logičko-dojalektičke konstrukcije, zlo nije posebna sila već udaljenost od jednog), ranohrišćanski otac Ambrozije pod njihovim uticajem, a zatim on utiče na manihejca Avgustina te hrišćanstvo postaje državnom religijom / Hipatia žena kritikuje hrišćanstvo u Aleksandriji i kamenovana od strane hrišćana (u školi predavali Platona i Aristotela); takođe Pseudo-Dionizije Areopagita (možda Sirijac, mistik, prvi hrišćanski biskup Atene - ,,De mystica theologia", piše i o crkvenoj i nebeskoj hijerarhiji - demonologija i angeologija, utiče na srednjovjekovne njemačke i španske mistike, veliča ga i Osho kao najvećeg u tradiciji Hrista, pored Ekarta, Bemea i Franje Asiškog).
SREDNJEVJEKOVNA filosofija
U ranohrišćanskoj filosofiji crkva ne prihvata originalna Platonova djela već neoplatonizme - doba apologeta (Justin, Teofil,...) nove univerzalne relig. hrišćanstva
1. Patristika:
. Klementije Aleksandrijski (poštovalac Platona, podstiče brak, piše Poslalnicu Korinćanima, upravnik Aleksandrijske škole, filosofija kao priprema za Jevanđelja, Logos kao Tvorac svijeta koji objavljuje Boga u Starom zavijetu), zvanični crkveni oci: Irinej (II vijek), Ambrozije, Jeronim (Bibl.Vulgata) za samostalno i intelektualno traganje za Bogom, Ipolit / kritika gnostika (Valentin, Vasilid, Saturnin, Karpokrat, Bardezan) kao preteča hrišćana, kod gnostika je negativna teologija gdje Bog (lavoliki Demijurg) nije prvo počelo
. Origen III v.(preegzistentnost duše, svi će biti spašeni u kružnom kretanju života, u petom v. označen kao jeretik) i Tertulijan - asketizam, celibat, protiv žena i seksa, filosofija kao majka svih jeresi
. sv. Avgustin (IV v.) - nužnost crkvene države kojoj trebaju biti podređeni pojedinac i svjetovna država, najvažniji od crkvenih otaca i on zaokružuje hrišćansko učenje, završava patristika Jovanom Damaskinom (VIII v.) Avgustin osuđuje ranohrišćanina Pelagija (pelagijanizam)
2. Skolastika (filosofija hrišćanskog Zapada):
. Skotus Erigen IXv (pojačavanje uloge razuma), panteist, Irac, neoplatonista, dovoljno obož. i potčinj. se, 4 prirode (nestvorena i nestvara - Jedno, nestv.i stvara – Bog, stvorena i stvara – Nebo, stvorena i ne stvara – naš svijet)
. sv. Anselmo – prvo vjerovati da bi uopšte bio hrišćanin (prvi ontološki dokaz o postojanju Boga – Bog postoji jer je savršeno biće i ne može se zamisliti da ne postoji) - tzv. drugi Avgustin, neoplatoničar, vjera iznad razuma, vjerujem da bih razumio i ne treba znati da bi se vjerovalo, ujedno branilac zdravog razuma;
. Pjer Abelar (kritičar dogme i progonjen) - dijalektičar, sumnja je poželjna, njom preispitujemo, a preispitivanjem prilazimo istini
. Toma Akvinski (dominikanci) - racionalizovanje teologije i primicanje Aristotelu;
3. Vizantijska filosofija (filosofija hrišćanskog Istoka):
Justinijanov pravni poredak i procvat monaške duhovnosti (Dijadoh, Dorotej, Fotije, Damaskin), kriza s ikonoborstvom, sveti German Konstantinipoljski, sveti Simeon Novi Bogoslov, isihazam ili tihovanje, Evagrije Pontski (346-399) otac vizantijske mistike, 30 stepenika asketizma koji vode u raj s naglaskom na tišinu i ljubav: Grigorije Palama, Lestvičnik, Maksim Ispovjednik, Grigorije Sinait, Petar Koriški, Nikola Kavasila; Mihailo Psel (filosof, značajan političar, istoričar, književnik), Jovana Mavropod; kao i ... + gnostici prethodno pomenuti u helenističko-rimskm razdoblju;
4. Jevrejski filosofi u Španiji: Jehuda Halevi (djelo: Al Hazari), Mojsije Majmonid (o Kabali);
5. Arapski filosofi, pjesnici, mistici, koji zaboravljaju sebe radi približavanja Bogu: prvi u islamu kao zaseban red su gorljivi ismailiti (braća čistoće) kao neoplatonisti, dva vijeka kasnije i sufisti - najstariji sufi mistik Al-Farabi (870-950) kao prvi njihov logičar (peripatetik i skolastik) s djelima: ,,O muzici”, ,,Grad vrlina" - po uzoru na Platona; zatim: Abu Bakr Ibrahim ili Farud ud-Din (ili Attar iz Nishapura) s knjigom ,,Zbor ptica", pjesnik Senai, Abu Jazid Bistami, Hasan Al Basri, Šibah al-din Yahja Suhravardi (ili Šejh Išrak), Ibn Sina (Avicena), Mula Sandra (Sadrudin Muhamed bin Ibrahim bin Jahja Kavami Širazi), Ebu Hamid Al Gazali, mistični pjesnik Kabir (Indijac-sufi), Šams ad Din, Ibn Bakr Mohamad Arabi (1165-1240), Sadrudin Konjevi, Husein Ibn Mansur al Haladž (mistični ljubavnik), Mir Damad, mistik pjesnik Rumi (13. vijek, osnivač reda Derviša), Abs al-Qadir (19. vijek) šeik - sljedbenik Arabija. Rodno tlo islamske filosofije je Iran, i izgubljena grčka djela koja se kasnije pojavljuju u Španiji.
RENESANSA (inspirisano platonizmom):
. Averoes - Ibn Rašid (Ibn Arabija prijatelj, metafizički dokaz je suprotno fizici; dvije vrste istina) - crno je lišenost svjetla, averoizam kao radikalni aristotelizam
. Franjo Asiški (1181-1226) - zabrana građ.kuća i crkava, nevez., radost, vedrina, ljubav najviši zakon, priroda, uticaj na Dantea; Bonaventura (Ivan Fidanza,1221-74) / franj.mistici; anabaptisti (krštenje u zrelim god.)
. Roger Bacon / neophodnost eksperimenta u saznanju, ali duhovno opet iznad, franjevački kaluđer
. Raymond Lully (1232-1315) – filosof i alhemičar, konstruisao filosofsku mašinu
. Isihazam - vizantijski misticizam (Grigorije Palama) - tihovanje
. Duns Scotus, franjevac iz Škotske (naglašava intuiciju u spoznaji pojedinačnog, volja je iznad razuma), Marsiglio Mainardino
. Vilijem Okam (nominalisti, modernitet suprostavljen Skotusu, analitički duh kao klin između teologije i filosofije, naglašava logiku Aristotela, kritikuje Akvinskog, za intimno saznanje ali i za eksperiment) – djelimično oslobađanje od crkve i religije, duhovna i svjetovna vlast
. John Wycliffe (1320-1384) napustio okamovce, papu proglasio antihristom, nadahnjuje u Češkoj husite
. Dante, Petrarka i Bokačo / pjesnici i pisci - pakao, čistilište, raj / Firenca u umjetnosti kao Atina u f., protivljenje dogmi i slabljenje crkve
. Muzika Renesanse – crkvena i Trubaduri, ... kasnije: muzika baroka, klasicizma, romantizma
. Meister Eckhart (1260-1327) / njem.dominik. – spek. misticizam, nije akademski filosof, iskra temelj duše; mistična Tereza Aviljska (XVI v); Nikola Kuzanski, Besairon, Lorenco Vala (stoicizam i epikureizam, oživljavanje Platona), obnavlja se akademija, Leone Ebreo (uticaj na Spinozu)
. Rudolf Agrikola / humanist
. Pomponaci – prevazilazi averoiske spekulacije oko pojma ljudske duše, Jacobi Zabarellac – padovska škola (čuvari originalnog Arist. učenja)
. ezoterija, alhemija, okultno: Pleton Georgij Gemistos (proroštvo Zaratustre) i Marsilio Fičini (oba prevode Platona i Plotina kao najistaknutiji neoplatonisti kod Medičija) - Firentinska akademija, pred smrt Kozimo Mediči usmjerava Ficinija samo na Hermesova (Trismegistos) djela, filosofija kao obasjavanje (illuminatio) uma; (učenik) Piko de Mirandola - kritikuje Aristotela, uključuje kabalu, prevodi hebrejski, grčki i arapski, fantast je Agripa, doktor Paracelzus, dr Johann Faust (zna sve), Giordano Bruno (ital. ezoterik, dominikanac, matematičar), Besairon (pokušaj da miri Aristotela i Platona), Franciscus Patricius (Franjo Petrić iz 1529. hr., branilac Platona u odnosu na Aristotela)
. Erazmo Roterdamski - Pohvala ludosti, Tomas Mor - Utopija, Hutten / humanisti - prethodnici modernog socijalizma, Juraj Dragišić ili Georgius Benignus (1445-1520) – franjevac iz Srebrenice
. Jan (Jovan) Hus (Čeh, pjesnik i teolog), Martin Luter, Žan Kalvin / antiaristotelovci i antiskolastičari – protestantizam, obrazovanje
. kontrareformacija - inkvizicija kao vojnički red crkve + isusovci / Jezuiti (Ignacio Lojola)
. Kopernik (Sunce je centar), Kepler, Galileo Galilej / ne nastavak okanističke nauke već nova matematika kretanja i mehanike, biće i temelj Njutnove nauke
. Sebastijan Frank, Telezio Bernardino, Johnny Dee i učenik Robert Fludd (rozenkrojcer) / filosofija prirode
. Hugo Grocijus - pojam ‚‚međunarodno pravo" (praktična filosofija)
. da Vinči, Mikelanđelo, Botičeli, Rafaelo, Ticijan, Mane i drugi / veliki likovni umjetnici i vajari
. Nikolo Makijaveli (politički mislilac, djela: Vladar, Rasprave, ...) - filosofska prava, dvojnost morala: državni i privatni
. Jakob Beme (1575-1624) hrišćanski filosof i mistik (obućar), Tomasso Campanella / filosofija prirode i humanizam, Grad Sunca (utopija!)
. Boden, Montenj (,,Eseji”) poštovalac prirode (cijeni ga Niče) i polazi od svog ,,ja” koje će nastaviti Dekart ali metodski, Etien la Boesije (O dobrovoljnom ropstvu – kritika Makijavelijevog pragmatizma), Pierre Charron / francuski skeptici Renesanse - vjerska tolerancija - moralna filosofija, individualisti
. Suares – španski jezuit, filosof, teolog, pravnik, ograničava vlast vladara skolastički; španski monah Molina (Gabriel Telez) - pisao Don Huana i komedije
. Giovanni Battista Vico (prvi filosof istorije)
. Louis Claude de Saint-Martin (1743-1803) - nepoznati filosof, martinisti; Johan Valentin Andrea (rozenkrojceri); iluminati, masoni, teozofi, antropozofi, i druga tajna i ezoterična društva.
NOVOVJEKOVNA (moderna) filosofija:
. Engleska empiristička filosofija: Francis Bacon (1561-1626) – znanje (da se potčini priroda) je moć, iskustvo, induktivna logika, eksperiment, istina između razuma i čula, analiza složenog na prosto, idoli i ideje kao tvorevine ljudskog i božanskog uma - nasljeđuje Dee-a, Hobs (Leviatan, dedukcija, nominalizam), Christopher Wren, Robert Boyle, Elias Ashmole, Lok (psihološko razmatranje pojedinačnog, intuicija, ne matematika, pojam slobodni građanin: ,,Dvije rasprave o vladi” i počinje polit f. prosvjetiteljstva), Berkli (opštost ne znači ništa, empirizam, pozivanje na Boga), Hjum (Škot, prostor je misleni proizvod subjekta, a vrijeme uzastopnost tog mišljenja, klica skepse u prirodi a istina pripada samo sudu) - Invisible College and Royal Society (Njutn – prostor i vrijeme postoje za sebe i nezavisno od mislećeg subjekta, ne kao supstancija već poseban oblik stvarnosti, Batler,...), Adam Smit engl. klasična ekonomija i moralna filosofija; škotska filosofija zdravog razuma: Rid, Beattie James i Oswald John;
+ irska i škotska ezoterija kao reakcija na hladni um: John Toland (1670-1722) i neodruidizam, John Donne (metafizički pjesnik), Alexander Dickson, Robert Moray (nasljednik Giordana Bruna), Viliam Batler Jejts;
+ romantičari kao reakcija: Viliam Blake, Burns (Škot), Wordsworth, Coleridge, Shelley, Keats, Byron, u Engl. i dr. + njemački pjesnici-filosofi: Ludwig Tieck, Brentano, Helderlin, Novalis (treba samo ukazati na put rasvjetljavanja istine), Schiller, Hajne, prethodi im Gete koji nije romantičar; ruski romantičari: Žukovski, Ljermontov, Puškin; francuzi: Victor Hugo, Aleksandar Dima, Stendal; SAD: Edgar Alan Poe;
. Racionalizam (francuski): Regije i Elizabeta, Dekart (Teorija sazn.zamj. metafiziku – vladav.uma samoispitivanjem , dedukcija, Malbranš (mrzio Spinozu), Antoan Arno, Pascal (,,Misli”: logika uma+ log.srca = intuicija, srce ima svoje razloge koje um ne poz., ljubav kao milost, čov.luta i pronalazi se), Spinoza (bivstvovanje je dokaz Boga, dedukcija, apriorno saznanje, saznanje iz uzroka, nominalista naspram skolastičkog idealizma), Lajbnic (mirovanje posebna vrsta kretanja, neprot. monade, gnoseologija, než.sv.odraz živog, materijal svakog znamenja je u nama) + racionalista njemački filosof Salomon Maimon (interpretator Kanta) iz Bjelorusije;
. Prosvjetiteljstvo Fr. (empirizam i naturalizam idu u smijeru materijalizma): Bayle, Fontenelle (Razgovor o mnoštvu svjetova), Meslier, Monteskje, Volter, Ruso; enciklopedisti (urednik Didro, dAlamber i ostali), Burke, Pain, laMetri, Holbah, Mozes Mendelson (njem.prosv), Condiac, Helvecijus (alhem.), Morelly (djelo Bazilijadi) prvi utopista, Mabli drugi ut., grof Saint Simon social-utopista i kritičar dvora, Šarl Furije, Prudon;
. Njemačka klasična filosofija: (prethodi: Wolf – logika, ontologija, Gottlieb Baumgarten – estetika kao nauka, Jakobi, Herder, Goethe, Schiller, Vinkelman, Fridrih Krojcer – mitolog i simbolika), Herbert (pedagogija), Kant (predmeti zavise od saznanja), Fihte (apsolutni identitet, kritikuje ga Šopenhauer kao filosofiju korisnosti i sofizme), Šeling (svijest o identitetu, mogućnost saznanja Apsoluta odabranima), Hegel (Apsolutni Duh, praktičan Um i rad), Fojerbah (posljednji veliki idealistički filosof, porede ga s Proklom).
SAVREMENA filosofija, postmoderna:
. Ideoologije liberalizma, konzervatizma i socijalizma
. Adam Smith (1723-1790) i liberalizam kao slobodarstvo, prvenstveno u vezi s ekonomskim prilikama čovjeka ili grupe ljudi. Škot, Adam Smith, poznat je zvaničnoj istoriji kao osnivač moderne političke ekonomije, i protiv je državne kontrole u toj oblasti života, i sve je u vrijeme romantizma u Evropi
. Utilitarizam (Bentham, Hutcheson, John Stuart Mill – liberal, poslanik predlaže pravo glasa ženama, za kapitalizamali za ravnopravniju. raspodjelu d.) / opšte korisno, sreća za najveći br. ljudi, prezir romatičara, radikali, projektovanje hedonizma
. Naturalizam (biolog: Charles Darwin, filosof: H. Spenser kao natur.hedonist, John Searte) i u književnosti (Zola, Ibzen, Jack London, ...) – tumačenje unutrašnjih sila koje utiču na realna događanja, za njih ne postoje Bog, Duh, ni život poslije smrti
. Anarhizam (revol.Mihail Bakunjin 1864, Rus, umro u Švic.), iluminati Bavarske osnovali SDsavez, pokušaj anarhhista (Bakunjin) je Pariska komuna – počeci sociološkog mišljenja
. Marksizam (Marks, Engels, Plehanov, Lenjin, Trocki, Buharin, i ostali)
. Okultizam kao zatvoreno ili tajno učenje novog vijeka & Ezoterija (grč. ezotheo = unutrašnji) - Madam Helena Blavatski - O.T.O., Rudolf Štajner - antropozofsko društvo, Emanuel Swedenborg - spiritualizam, Elifas Levi - fr. okultist, Karlos Kastaneda, Julijus Evola
. ezoterija (grč. ezotheo = unutrašnji) -
. Sinarhizam - kao društvo bez klasa i vladavina mudrih; i irski fabijanisti (Polaris) - kontinuitet i postepenost ka socijalnoj pravdi
. Hegelijanizam ili Racionalni idealizam - početkom 20. vijeka se javlja kao renesansa Hegelove misli, u Evropi, Rusiji i u Americi. Desnom tradicionalnom krilu Hegelove misli suprostaviće se mlađa struja koja pravi otklon od iste, tzv. lijevo krilo ili ,,mladohegelovci" više demokratski liberalan, a tu su: Njemci (D. F. Strauss, B. Bauer, s panteističkim zaokretom, zatim L. Feuerbach sa ateizmom, Marks i ostali), Englezi (Stirling, Bradley, B. Bosanquet, J. i E. McTaggart), Amerikanci (W. T. Harris, G. S. Morris, Royce), u Francuskoj (J. Hyppolite, A. Kojève, A. Koyré, J. Wahl), zatim ponovo u Njemačkoj (H. Glockner, Haering, R. Kroner, G. Lasson, J. Hoffmeister, J. Cohn, J. Ebbinghaus, H. Freyer, Th. Litt, F. Rosenzweig, O. Spann, J. Binder, M. Busse, K. Larenz), Rusi, koji carsku Rusiju otvaraju ka Zapadu (Bakunjin, Bjelinski, Herzen, Černiševski, Lenjin), itd.
. Dijalektički materijalizam (Feuerbach, Karl Marks, Robert Owen / zaštitnik radnika, socijalisti ... među zapadno-marksističkim misliocima i: Ernst Bloch, György Lukács, itd.
. Eudajmonizam – unutrašnja sreća je cilj, aristotelovski teološki i stoički; Hedonizam (Herbert Spenser, Sidgwick) – čulno uživanje
. Iracionalizam (Friedrich Krause, Artur Šopenhauer i Fridrih Niče; Bergson i Dilthey) / svaka čast – voluntarizam kao prednost volje
. Intuicionizam (Anri Bergson - fr.) / - evolucija kroz umjetničko stvaranje, razum iskrivljuje, matematika je nedovoljna za dokaz, oživjeti suvoparni naučni stil, iracionalizam u širem smislu, elan, inteligen.mat. a intuicija životna, estetičar, fenomen hrišćanske mistike i Duhovni zakoni; Brouver i Hajting (intuitivna logika), + šveđanin Swedenborg (filosofija prirode, teologija, mistika i spiritualizam)
. Marburška škola (neokantovstvo - novi koncept transcendentalnog metoda) - Herman Koen, Paul Natorp, Ernst Kasirer – neokantovci
. Badenska ili Heidelberška škola: H. Cohen; Gerhard Kriger (učitelj Klausa Elera – porijeklo filosofske samosvijesti)
. Fenomenologija, TD idealizam – saznavanje suštine, a ne činjenica (Franc Brentano im učitelj i inspiracija - intencionalnost i psihološki prikaz matematskih postupaka, biće prethodi svijesti), Husserl – povratak stvarima samim i svježina duha protiv beživotnosti neokantizma ali i empirizma - pojam redukcije, Max Scheler (+ jedan od osnivača filosofske antropologije), Ernst Kasirer (idealista, neokantovac, teorija simbola, kao Jevrej ustupa mjesto Hajdegeru pred nacistima), Hajdeger – asistent Husserlu, dovodi u pitanje cijelu zap.metafiziku, Eugen Fink, Kuno Fischer - istor., Ponty, poljski fenomenolog Roman Ingarden (estetika i muzika), Emanuel Levinas – potiskuje ih fašizam, kritika su dogme i relativizma
. Egzistencijalizam – egzistencija prethodi esenciji (Kierkegaard, Jaspers, Sartre kao angažovani egzistencijalista slobodi daje društveni značaj, Camus / socijalisti, Unaumo - španski mistični pisac i pjesnik, Merleau-Ponty, Husserl, Hajdeger) pozitivizam je u smislu kritike Hegela, pojedinačna egzistencija je bitna ne kao u marksizmu, volja je nad umom, primarno biće nije čovjek, s njima i Folkman Šluk
. Pozitivizam i logički empirizam započinju zvanično s Augusteom Comteom, osnivačem i sociologije kao nauke, uvodi se altruizam kao razumni egoizam. Učenik je Sant Simona.
. Logički pozitivizam (analitička filosofija) nema nikakve veze sa pozitivizmom Ogist Konta. U ovom slučaju jezik je bitan, sintaksa (pravila) i semantika (značenje simbola), a nijedan skup simbola nema smisla bez pravila upotrebe. Sintaksa nas upućuje na korektno korištenje jezika koji je skup simbola. Prema mišljenju logičkih pozitivista potreban je jedan jezik koji bi omogućio potpunu preciznost iskaza i bio očišćen od metafizičkih i ostalih nenaučnih primjesa. Logički pozitivisti još koriste termin verifikacionizam kao uvjerenje da su naučni iskazi uvijek bez izuzetka provjerljivi.
. Bečki krug - ,,čovječanstvo” je sa sociologijom postalo Bog, filosofija je ljudskog društva kao takvog, čovjek se proglašava kao samostalno biće, i, na kraju krajeva pozitivizam je provjerljivo znanje u praksi. Za logički pozitivizam je zaslužan Bečki krug (1925) kao neopozitivizam (osnivač je profesor Moritz Schlick / ubijen 1936. na stepenicama Univerziteta od strane nacista, zatim Carnap, Poper, Herbert Feigl, Frank, Hahn, Kraft, Neurath, Waismann, Alfred Ayer. Treba spomenuti i njemačkog sociologa Maxa Webera. To je pozitivizam koji stavlja akcenat na prirodne nauke, logička izgradnja svijeta uz matematiku i fiziku, pa i prethodno pomenuti logički empirizam, naučna filosofija, ako takva i postoji, neopozitivizam, svi raniji nisu naučni, odbacivanje je metafizike gotovo jednoglasno, odbacuju a priori kao tautologiju, neki će ubrojati i njihova prijatelja Ludwig Wittgensteina (Logičko-filos. traktatus) u ovaj smijer filosofiranja. Ali, Vitgenštajn je to mnogo drugačije radio nego oni.
. Analitička filos. jezika (kontinentalna ili evropska) nije u potpunosti isto što i filosofija jezika inače, vrsni logičari su bili: Gottlab Frege - brojevi klase klasa, logički atomizam: Nova logika i Filosofija matematike, David Hilbert – logika (njemački matematičar), Bertrand Russel (Simbolička logika, Principi matematike, Zašto nisam hrišćanin, Brak i moral, inače nobelovac), G. Edward Moore (odbrana zdravog razuma), Robert Boyle kao irski filosof prirode ili fizičar, pa i Wittgenstein sa svojim Traktatusom, ukoliko je on ovdje pravedno stavljen. Ovdje je prednost teorijskog saznanja, svi su protiv nehajne upotrebe jezika, a u istu nehajnost ubrajaju i metafiziku, koju odbijaju kao i logički pozitivizam, empirizam, pacifizam.
. Govoreći o ,,analitičkoj filosofiji” sad ćemo spomenuti i krajnji Zapad, samostalne američke filosofe pragmatizma (Charles Sanders Peirce, William James, John Dewey, Clarence Irving Lewis, Richard Rorty), koji se oslanjaju na zapadnoevropske analitičare, logičare i empiriste kao istraživače praktičnih potreba čovjeka i čiji je ideal pedagoški, te filosofe jezika Harvarda: Orman Quine (ontološka relativnost, neodređenost kao ,,gavagaj“ - pojmovi s praznim značenjem), Nelson Goodman (Jezici umjetnosti, Načini stvaranja svijeta), Saul Kripke (Semantika prirodnog jezika), Hilary Putnam (esencijalizam), kao i poljska Varšavska škola: Lukašijevič i Tarski (semantika); simbolička logika (Frege, Russell, Robert Boyle kao irski filosof prirode ili fizičar).
. Oksfordske metafizičare svrstavaju takođe u analitičke filosofe Zapada, a to su: Robin Collingwood, Gilbert Ryle (učitelj Vitgenštajna). Oni su podrška hrišćanstvu i Njutnovoj fizici, kritika Aristotela zbog metafizičkih grešaka, npr. da se kretanje kod njega pretpostavlja tek čulima a ne prethodno u Bogu. Tu su i drugi, ali otvoreniji metafizičari: Anry Bergson (intuicionizam), Samuel Alexander (Australijanac, ali britanski profesor logike i lektor), Alfred North Whitehead (1861-1947. britansko-američki matematičar i filosof, Raslov učitelj, predaje na Kembridžu pa na Harvardu, razvija procesnu filosofiju - po njemu: Čitava evropska filozofija je samo niz fusnota na Platonovu filozofiju). Spomenut ćemo i njemačkog filosofa Friedricha Waismana koji kao slobodnjak kritikuje sisteme u filosofiji i kritikuje takođe Njutna.
. Pragmatizam i/ili funkcionalizam: Charles Sanders Peirce 1839-1914, William James osnivač pragm./ psiholog, John Dewey, Clarence Irving Lewis, Richard Rorty) gdje je aktuelno istraživanje za praktične potrebe - pedagoški ideal, emotivističko-etička teorija, američka samostalna filos. naslonjena na z-evropsku, nastavak na kratki period idealizma, što dobro i efikasno radi to je istinito, radikalni empirizam, duh konstruisan iz iskustvenih elemenata, izjednačavanje istine i materijalne koristi ... + prethodi američki vodeći filosof TD (transcendentalizam) i poeta Ralph Waldo Emerson
. Feminizam (Simona de Bovoar, Judith Butler) – kao pokret, protiv vjerskog patrijarhata i rodne nejednakosti, nasilja, ženskog roblja
. Konstruktivizam, Erlangenska škola (Hugo Dingler, Paul Lorencen) - zahtijev za konstrukcijom, pad u objektivnosti
. Hermeneutička filosofija (Fridrih Šlegel, Schleiermacher, Wilhelm Dilthey, Gadamer (3 dar.učenika: Valter Šulc, Karl-Hajnc Folkman-Šluk, Artur Henkel); Apel, Zimel, Weber, Drojsen) tumačenje smisla ili poruke, naučno saznanje kao ograničena spoznaja
. Filosofski simbolizam (sinteza umjetnosti i filosofije prirode - osvrt evropske filosofije na renesansne umjetnike, naročito na daVinčija), Florenski, Paul Valéry, Alexander Blok
. Strukturalizam: Ferdinand de Saussure i Claude Leo Strauss, Karl Levitt / dubinska struktura mita, Roman Jakobson, Rolan Bart, Michel Faucault – u antropologiji, lingvistici i književnoj kritici
. Kritička teorija društva / Frankfurtska škola - takozvani ,,Frankfurtski krug” je u stvari kritička teorija građanskog (evropskog) društva, gdje spadaju: Horkheimer, Adorno, Arnold Gehlen (filosofska antropologija), Marcuse (uticao na njega Vilhelm Rajh), Habermas, Fromm, Levy Stros. Tu imamo i zaokret ka estetici, vladanje čulnom refleksijom, kažu, gdje završava teorija tu započinje umjetnost. Oni su za shvatanje društva u cjelini, a ne puko gomilanje znanja, za izlazak su iz ropstva, za svaki antidogmatizam, naznaka su pada marksizma, a s njima je i Walter Benjamin.
. Filosofska antropologija: Arnold Gehlen, Max Šeler, Helmut Plesner (f.antropolog i sociolog), Rothacker, Hans Jonas (f.antropolog, bio-etika, Hajdegerov učenik), Oto Pegeler, zatim i Claude Lévi-Strauss (Mitologike). O šamanizmu i Kastanedi nema govora.
. Moderna kosmologija i kvantna fizika: Ludvig Bolcman (gdje se kolebaju prostor i vrijeme tu se javlja Biće), Max Plank, Nils Bor (ne možemo vidjeti najmanju jedinicu), Hajzenberg (metafizička jedinica, princip neodređenosti, Hajdegerov prijatelj, njemu piše: Doba slike svijeta), Einstein – teorija relativnosti, kvantna fizika, prostor-vrijeme, zakrivljenost prostora, Bog ne baca kocke; Ernst Mah (1838-1916 / austrijski kvantni fizičar i filosof, doktorirao fiziku, Mahov broj)
. Savremena etika i politička filosofija - su u stvari kritički racionalizam ili kritički realizam kojem možemo pridružiti mislioce, možda i bolje reći tako nego li reći filosofe: Shestov, Dvorkin (pravo), Schmitt, John Rawls (teorija pravde), Popper (Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji) kao najveći ritičar Platona za čiju ,,državu“ kaže da je totalitarna, Nozick, Imre Lakatoš - filosofija nauke u kojoj nema definitivnih objašnjenja, negira se induktivno, prihvata se metafizika, on nije primljen u Bečki Krug, zatim Haus Albert - racio nije temelj filosofiji i nauci + politička filosofija Rejmond Arona (fr.), i John Rawls (amer.) sa svojom liberalno-demokratskom ,,Teorijom pravde”. Treba spomenuti i savremene metaetičke teorije koje se javljaju prvom polovinom 20. vijeka na Zapadu, i ona nije vrijednosno suđenje moralnog djelovanja već je logička analiza moralnih iskaza. Metaetičari su: Richard Mervyn Hare, A. J. Ayer, Stephen Toulmin, G. H. von Wright, Patrick Horace Nowell-Smith, Carl Wellman, Charles Leslie Stevenson, Richard Booker Brandt, i dr. O etici, naravno, mnogo toga, čak i više, možemo pronaći kod istinskih filosofa.
. Savremena psihologija: Kognitivizam (lat. cognitio = spoznaja) je misaono spoznajan, a behaviorizam (engl. behaviour = ponašanje) kao, uz sve to, i analitička psihologija kao teorija značenja kroz posmatranje ponašanja, ali bez duhovnog faktora. Biheviorizam je nastao u 20. vijeku, a najznačajniji predstavnici su ruski istraživač Ivan Pavlov (1849-1936) i američki psiholog John B. Watson (1878 -1958). Uz ovo spomenimo i jedan od značajnih pojmova koji objašnjava negativan fenomen u savremenom svijetu nauke i u svijetu moderna života uopšte, pojam - ,,gavagai”, gdje su predmeti i pojmovi površno povezani i na djelu je tzv. ontološka relativnost. Zatim imamo psihoanalizu Frojda, ali i Junga sa upotrebom jezika simbola, te individualnu psihologiju Adlera, i savremenu psihologiju Fromm koji više od svih pokušava nešto reći o ljubavi. Zatim s njima i čudnovati, a neslavno završjeli Wilhelm Reich, kreator teorije o sveprožimljućoj životnoj energiji, Orgonu. Imaju i druge moderne psihološke teorije, ali ne toliko filosofiji značajne.
. Ruski filosofi: Vladimir Solovjev (naj. filosof, problem s nacionalistima), Nikolaj Berđejev (proganjan i od carske i od kom. Rusije), Ivan Iljin (ruski religiozni mislilac ili filosof), Pavel Florenski (hrišćanski pravoslavni mistik), Panarin, Danilevski, Leontiev, Fjodorov, Tolstoj, Dostojevski, Bulgakov, Uspenski (Gurđijev-učitelj), Hercen, Visarion Belinski, Bakunjin (demok), Losev Aleksej Fjodorovič (kao ruski Proklo, neoplatonist, stručnjak za antiku, filosofija muzike, matematika, filosofski pojam tačke), Loski Nikolaj (intuicionist, logika i teorija spoznaje).
. Francuski postmoderni filosofi: Gaston Bashelard (poetika i filosofija nauke, bezgranična sloboda), Michel Foucault (1926-1984), Cornelius Castoriadis (Francuz porijeklom Grk 1922-1977), Lacan (psihoanalitičar i fil.), Derrida – dekonstrukcija kao razgrađivanje logocentrizma, Jean Baudrillard (post-strukturalist), Paul Valery (fr. pjesnik i filosof), Lyotard (može li misao nastaviti bez tijela), Gilles Deleuze, Gatari, Bart, Bataj, Blanšoa, Julia Kristeva (bug-fr filosofkinja), Bourdieu Pierre Felix (sociolog, filosofija kulture, teorija habitusa s osvrtom na antiku), Rene Genon (francuski metafizičar, mistik i pisac).
. Njemački postmoderni filosofi: Klaus Oehler (Eler), Diter Hejnrih, Oswald Špengler (Propast Zapada), Martin Buber (Ja i Ti), Carl Friedrich Freiherr von Weizsäcker (Vajceker, prosvjetljenje, levitacija, Jedinstvo prirode), Wolfgang Welsch (1946) nastavljač Adorna, Eduard Spranger, Nicolai Hartmann (1882–1950) estetičar
. Italijanski savremeni ili postmoderni filosofi: Giorgio Agamben, Maurizio Ferraris, Julius Evola, Benedito Kroče, Đovani Đentile
. Engleski postmoderni filosofi: Robin George Collingwood (1889-1943) – Ideja istorije, Tojnbi (kulturni krugovi), engl. jezuita Frederick Charles Copleston (1907-1994) – istoričar filosofije
. Američki filosofi: Joseph Campbell (mitolog – monomit, Put junaka), Thomas Kun (naučne paradigme, filosofija nauke), Paul Karl Feyerabend (Fajerband, austrijski filosof nauke), John Sallis (Platonovo naslijeđe) kao jedan od rijetkih pobornika kontinentalne filosofije i Platona među američkim filosofima
. Balkan (JI Evropa): Branislav Petronijević (1875. srpski metafizičar) i Ksenija Atanasijević, Predrag Vranicki (hr.), Čedomil Veljačić (hr.), Slavoj Žižek (Slovenac), Ivan Focht (1927-92) iz SA
. ostatak Evrope: Sioran Emil (rumunski), Mirča Elijade (rumunski), Imre Lakatoš (mađ.), György Lukács (Đerđ Lukač: Duša i oblici), Bela Hamvaš (mađ. / Čovjek bez umjetnosti), Andraš Laslo (mađ.) - metafizičar
. Spekulativni realizam ili Filosofski realizam - kao ,,novokomponovana filosofija ili ideologija, ili pak jedan od istorijsko-političkih pokušaja, javlja se kao pokret u savremenoj filosofiji u prvoj deceniji 21. vijeka, u odbrani je svog ,,realističkog koncepta" od postkantovskog kritičkog idealizma, pa i fenomenologije, postmodernizma i ostalih mu ,,neprijatelja". Pojedini mlađi filosofi su već istureni na evropskoj i svjetskoj sceni u tom smislu, i kao osnivači su ovog pravca u mišljenju: Kenten Mejasu (Francuz), Quentin Meillassoux, Grejem Harman (Amerikanac, profesor u Kairu), Ian Hamilton Grant (Englez), Alberto Toskano (sociolog s univerziteta u Londonu), Rej Brasije (škotsko-francuskog porijekla). Oni hoće definisati novi smjer u filosofiranju, novu vrijednost filosofije pa i eliminisanje starog. Jedna od osnovnih Mejasuovih ideja jeste afirmacija pojma ,,kontingencije” ali da se istovremeno sačuva i nekakav Apsolut. Harman se pita šta bi to bilo ili šta je ,,dublje” u Hajdegerovom Tu-Bitku od ukupnosti njegovih odnosa u svakom trenutku? Je li fizičko tijelo? Je li Duša? Teško, kaže, budući da bi svaki takav odgovor zahtijevao trajni supstrat predručnosti, koji bi zatim i protivrječio ostatku Hajdegerove filosofije, pa on kaže da, i Hajdeger i Vajthed (britanski matematičar), postavljaju sami sebe u ovaj ćošak zbog svog zajedničkog straha od tradicionalnog pojma Supstancije, koji osuđuju kad god je to moguće.
Letindor (www.letindor.blogspot.com)
No comments:
Post a Comment